Yukarı Mezopotamya’nın en ünlü tarihi yapıtlarından biri olan Deyrulzafaran Manastırı, Mardin’e 5-10 dakikalık mesafede. Süryani Kadim cemaatinin dini eğitim merkezi olan manastır, 4. yüzyıla tarihlendirilir. Manastır halen Süryani Kilisesi’nin önemli merkezlerinden biri olarak faal durumda. Manastır, güneşe tapan Şemsiler’e ait Güneş Tapınağı ile Romalılar tarafından kale olarak kullanılan alanın üzerine kurulmuş. 1932'ye kadar 640 yıl boyunca Süryani Ortodoks patriklerinin ikamet yeri olan ve üç kattan oluşan manastır, 5. yüzyıldan başlayarak farklı zamanlarda yapılan eklentilerle bugünkü haline 18. yüzyılda gelmiş. Metropolit Aziz Hananyo tarafından 793 yılından itibaren büyük bir tadilat yaptırılan manastır, bir süre onun adıyla anılır. Çevresinde yetiştirilen safran bitkisi nedeniyle manastırın adı daha sonra Safran Manastırı (Deyrulzafaran) olmuştur. Deyrulzafaran ismi, Arapçada manastır anlamına gelen “deyr” ve safran anlamına gelen “zaferan” kelimelerinden gelmiştir.
1876 yılında dönemin patriği tarafından İngiltere'den satın alınan bölgenin ilk matbaası manastıra getirilerek, 1969 yılına kadar Süryanice, Arapça, Osmanlıca ve Türkçe kitaplar bu burada basılmış. Kubbeleri, kemerli sütunları, ahşap el işlemeleri, iç ve dış mekânlardaki taş nakışları ile güzel bir mimarlık örneği olan manastırda, o dönemden kalma mozaikler bugün de görülebilmekte. Çeşitli devirlere ait üç ibadethanenin bulunduğu manastırda, 52 Süryani Patriğinin mezarları da yer alıyor. Deyrulzafaran Manastırı’nın içinde, Şemsi Tapınağı, Mor Honanyo Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi, Mor Petrus Kilisesi, Azizler Mezarlığı, Divanhane ve rahip odaları bulunmaktadır.
Mor Gabriel (Deyrulumur) Manastırı
Yörenin kutsal merkezi, Midyat’a 22 kilometre uzaklıktaki Yayvantepe köyünde bulunan Mor Gabriel Manastırı. MS 397 yılında kurulan mabet, dünyanın en eski faal manastırlarından biri olma işlevini sürdürüyor. Manastır, Süryani Kadim Ortodoks cemaatinin ünlü ve büyük yapıtlarından biri. Ana kilisedeki mozaikler, doğu bölgelerindeki Bizans sanatının günümüze ulaşabilen en görkemli örneklerindendir. 6. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen kubbenin ise vaftizhane için yapıldığı düşünülüyor. Komplekste, Ana Kilise’nin yanı sıra Meryem Ana’ya, Kırk Şehitler’e ve manastırın kurucusu Mor Simeon’a adanmış üç kilise daha var. Mor Simeon Kilisesi’nde Mısırlı keşişlerin mezarı olarak bilinen sekizgen bir anıt mezar ve üç mezar odası bulunmaktadır.
Mor Dimet Manastırı
Savur Dereiçi köyündeki manastıra gelen romatizma hastalarının burada iyileştiklerine inanıldığı için, Romatizma Manastırı da denmektedir.
Mor Evgin Manastırı
Çok eski tapınaklardan biri olan manastır, 4. yüzyıla tarihlendirilir. Manastıra adını veren Hıristiyan azizlerden Mor Evgin’in Mısır’ın Kızıldeniz kıyısında inci dalgıcı olduğu, 340 yılı civarında buraya gelip manastırı kurduğu rivayet edilir. Mor Evgin Manastırı, Tur Abdin Dağı’nın yamacında, ovadan 500 metre yüksekliktedir. Belli bir noktaya araçla gittikten sonra kısa bir yürüyüş sonrasında ulaşılabilir.
Dereiçi (Killit) Köyü
Savur’a 5 km uzaklıkta büyük bölümü terk edilmiş eski bir Süryani köyü olan Deriçi köyü, taş yapılarıyla dikkat çekmektedir. Göç vermeden önce büyük ve önemli bir Süryani yerleşimi olan köyün Ortodoks, Protestan ve Katolik üç kilisesi ve üç manastırı bulunmaktadır. Şaraplarıyla da ünlü olan köyün yakınlarında şarap üretilmekte ve bağbozumu geleneği devam ettirilmektedir. Köyün içindeki eski Süryani Ortodoks Mor Yuhannon Kilisesi 7. yüzyıla tarihlendirilir. Köye 3 km uzaklıktaki Mor Abay Manastırı bugün harabe halinde ama zamanında görkemli bir yapı olduğu kalıntılarından anlaşılıyor. Manastırın 6. yüzyılda inşa edilmiş olduğu tahmin edilmektedir. Mor Abay Manastırı’na 1 km mesafede bulunan Mor Theodute Manastırı’nın, 7. yüzyılın sonlarına doğru Mor Theodute adlı gezgin bir keşiş tarafından yanında Mısır’dan getirdiği kutsal emanetlerin üzerine kurulduğu sanılmaktadır. Günümüzde de migren hastaları şifa bulmak için manastırda gecelerler; bu nedenle burası “Baş ağrısı manastırı” diye de anılır.
Mor Cırcıs Manastırı
Derik ilçe merkezinde bulunan yüksek tavanlı manastırın güzel bir mimarisi var. Mihraba bakan “U” şeklindeki kilise içinden görülmeyen koro balkonu ilgi çekicidir.
Hammara Manastırı
MS. 326 yılında yapılan manastır, Diyarbakır Kapı Mahallesi’nin Kırkız mevkiinde bulunmaktadır.
Mor Mihayel Kilisesi ve Burç Manastırı
Yeniyol caddesi üzerinde bulunan kilisenin yapılış tarihinin MS 185 yılına kadar gittiği tahmin ediliyor. Daha eski dönemlere ait bölümleri de mevcuttur.